نخستین ورود برق به ایران به دوران قاجار بازمی‌گردد، هنگامی‌که ناصرالدین شاه دستور داد یک مولد برق کوچک برای روشنایی کاخ گلستان وارد شود. این رخداد در سال ۱۲۶۴ هجری شمسی (حدود ۱۸۸۵ میلادی) رخ داد—حدود شش سال پس از اختراع لامپ رشته‌ای توسط ادیسون.
برق اولیه: محصولی محدود و لوکس
این مولد کوچک، محدود به استفاده در کاخ بود. دو سال بعد، در سال ۱۲۶۶ هـ.ش، در مراسم عزاداری در تکیه دولت نیز برق برای روشنایی استفاده شد، اما هنوز به شکل شبکه شهری یا عمومی نبود.
دهه‌های آغازین: اولین نیروگاه‌های خصوصی در ایران
در سال ۱۲۸۴ هـ.ش (حدود ۱۹۰۵ میلادی)، حاج محمدحسین امین‌الضرب، بازرگان برجسته، امتیاز تأسیس اولین شرکت برق خصوصی ایران را دریافت کرد و کارخانه‌ای با توان حدود ۴۰۰ کیلووات ایجاد نمود. این نیروگاه ـ که به «چراغ برق» معروف شد ـ برق محدودی برای روشنایی برخی نقاط شهر تهران تأمین می‌کرد.
تاسیس نیروگاه در مشهد
نزدیک به همین سال‌ها، در سال ۱۳۱۸ قمری (حدود ۱۹۰۰ میلادی) نخستین نیروگاه ۶٫۶ کیلوواتی در مشهد احداث شد. دو سال بعد، نیروگاهی دیگر با توان ۱۹ کیلووات نیز فعال شد؛ این پروژه توسط مظفرالدین شاه تأمین مالی و با همکاری حاجی باقر میلانی (رضاوف) اجرا گردید.
توسعه تدریجی نیروگاه‌ها در ایران پهلوی
تا سال ۱۳۱۳ هـ.ش (۱۹۳۴ میلادی)، برق تهران به‌صورت آزمایشی و محدود تأمین می‌شد. اما با برنامه‌ریزی رسمی، در سال ۱۳۱۶ نیروگاهی با توان ۶۴۰۰ کیلووات از شرکت چکسلواکی (اشکودا) خریداری و در محله دروازه دوشان‌تپه (میدان ژاله فعلی) ساخته شد. این نیروگاه به‌صورت شبانه‌روزی راه‌اندازی گردید و گامی بزرگ در برق‌رسانی شهری بود.
توسعه برق: خرید نیروگاه‌های بیشتر پس از جنگ
در سال ۱۳۱۹، مناقصه برای دو نیروگاه ۵۰۰۰ کیلوواتی برگزار و در سال ۱۳۲۰ قرارداد آن امضا شد. اما با شروع جنگ جهانی، تحویل تأخیر خورد. پس از جنگ، دولت در سال ۱۳۲۵ تجهیزات نیروگاهی از آمریکا خرید و در سال ۱۳۲۷ وارد مدار بهره‌برداری شد.
توسعه ساختار برق‌رسانی تا دهه ۴۰ و تشکیل وزارت
بین ۱۳۲۷ تا ۱۳۳۴ هـ.ش، با خرید مولدهای دیزلی کوچک (۵۰ تا ۱۵۰ کیلووات)، ظرفیت تولید کشور به حدود ۴۰ مگاوات رسید و انرژی تولیدی سالانه به حدود ۲۰۰ میلیون کیلووات‌ساعت افزایش یافت.
آغاز برق‌رسانی به شهرهای کوچک و ساخت نیروگاه‌های آبی
در دهه‌های ۳۰ و ۴۰ شمسی، اجرای سدهای کرج، دز و سفیدرود و نیروگاه‌هایی مانند طرشت منجر به توسعه شبکه پایدار برق شد. این طرح‌ها برای توسعه رفاه شهری و زیرساخت‌های ملی اساسی بودند.
ایجاد ساختار رسمی؛Formation of وزارت آب و برق
در ۱۳۴۱ هـ.ش سازمان برق ایران تشکیل شد و در ۱۳۴۴ با وزارت آب و برق ادغام گردید. این سازمان سپس مسئول سیاستگذاری و بررسی طرح‌های تولید، انتقال و توزیع برق گشت.
خلاصه جدولی رویدادهای مهم برق ایران
| رخداد تاریخی | سال شمسی | شرح |
|---|---|---|
| ورود اولین مولد برق (کاخ گلستان) | ۱۲۶۴ | دستور ناصرالدین‌شاه |
| استفاده برق در تکیه دولت | ۱۲۶۶ | مراسم عزاداری |
| تأسیس اولین نیروگاه خصوصی (امین‌الضرب) | ۱۲۸۴ | نیروگاه ۴۰۰ کیلووات در تهران |
| نیروگاه مشهد | ۱۳۱۸ قمری (~۱۲۷۷ ش) | توان اولیه ۶٫۶ کیلووات |
| راه‌اندازی نیروگاه ۶۴۰۰ کیلوواتی | ۱۳۱۶ | تهران، آغاز برق شبانه‌روزی |
| خرید نیروگاه‌های جدید پس از جنگ | ۱۳۲۷–۱۳۲۵ | دیزل و تجهیزات وستینگهاوس |
| گسترش تولید و توان تا ۴۰ مگاوات | ۱۳۳۴ | خرید مولدهای کوچک و توسعه شبکه |
| احداث نیروگاه‌های سد و آبی | دهه ۱۳۳۰ و ۴۰ | سد دز، کرج، طرشت |
| تشکیل رسمی سازمان برق و وزارت | ۱۳۴۱–۱۳۴۴ | استانداردسازی و برنامه‌ریزی ملی |
چرا ورود برق به ایران اهمیت تاریخی دارد؟
ورود برق نشان از عزم کشور برای همگام شدن با سانورتور خورشیدی فناوری پروژکتور خورشیدی جدید داشت؛ از روشنایی کاخ‌ها تا توسعه شبکه برق.
تحول اقتصادی و اجتماعی
برق‌رسانی به صنایع، شهرداری‌ها و خانه‌ها، پنل خورشیدی زمینه رشد اقتصاد شهری، تولید صنعتی و تحولات اجتماعی را فراهم کرد.
زیرساخت حیاتی ملی
توسعه نیروگاه‌ها، سدها و شبکه توزیع برق بنیاد فنی و اقتصادی مدرن در ایران شد.
نتیجه‌گیری و جمع‌بندی
برق برای نخستین بار به‌صورت رسمی در ایران در سال ۱۲۶۴ هجری شمسی وارد شد، زمانی که ناصرالدین‌شاه دستور روشنایی کاخ گلستان را صادر کرد. اما ورود به عرصه‌ی برق‌رسانی عمومی و صنعتی با تأسیس نیروگاه خصوصی در سال ۱۲۸۴ و راه‌اندازی برق شبانه‌روزی تهران در سال ۱۳۱۶ آغاز شد.
سپس با توسعه نیروگاه‌های بیشتر (آبی و حرارتی)، ساختار قانونی، و تاسیس وزارتخانه و سازمان برق، زیرساخت برق ایران پا گرفت و به مرور به شبکه ملی تبدیل شد که امروز خدمات بی‌وقفه برق را به بیش از ۹۰٪ جمعیت کشور ارائه می‌دهد.