به گزارش تی رایس، در قلب بافت تاریخی شهر تهران، حوالی میدان توپخانه، محوطه ای وسیع قرار دارد که به نام میدان مشق شناخته می شود. این میدان، که هیچ گاه به شکل دایره ای نبوده، از ابتدا محوطه ای چهارضلعی با ابعاد 400 در 400 متر و مساحت 160 هزار متر مربع بود. امروزه به دلیل ساخت و سازهای متعدد، مساحت آن به حدود 28 هزار متر مربع کاهش یافته و به شکل دو پیاده رو متقاطع T مانند درآمده است.
ورودی اصلی این میدان در خیابان سپه (امام خمینی امروزی) قرار دارد و سه ضلع دیگر آن به خیابان های سی تیر، یارجانی و سرهنگ سخایی منتهی می شود. میدان مشق مجموعه ای قدیمی است که محوطه اولیه آن در زمان فتحعلی شاه قاجار برای رژه و تمرین های نظامی ارتش ایجاد شد. این میدان در آن زمان به عنوان نقطه شمالی شهر شناخته می شد و پادگان نظامی آن بعدها به «عمارت قزاقخانه» شهرت یافت که قدیمی ترین ساختمان اداری تهران محسوب می شود.
در دوران ناصرالدین شاه، محمدخان سپهسالار، وزیر جنگ وقت، پیش از پانزدهمین سالگرد سلطنت شاه قاجار، تغییرات گسترده ای در این میدان ایجاد کرد. این گسترش باعث شد تا میدان مشق از حدود میدان توپخانه تا محله دولت، شامل خیابان های لاله زار، شاه آباد، علاالدوله، واگن خانه (اکباتان)، لختی (سعدی) و بهارستان، را در بر بگیرد. بنابراین، میدان مشق در موقعیت جغرافیایی خاصی قرار گرفت که از شمال به اصطبل ها و انبارهای حکومت، از جنوب به خیابان سپه، از شرق به عمارت های خیابان امین السلطان یا فردوسی امروز و از غرب به خیابان قزاقخانه یا سی تیر محدود می شد.
در آن زمان، میدان مشق دروازه ای زیبا با یک در دو لنگه و دو طاق نمای مسدود به شکل پخی در ضلع جنوب شرقی داشت که «سردر ناصری» نام گرفت. ناصرالدین شاه گاهی از بالای این سردر، مشق نظامیان را تماشا می کرد. این سردر قدیمی بعدها تخریب شد.
ردپای پهلوی ها نیز در این میدان به چشم می خورد. رضاشاه پهلوی بین سال های 1307 تا 1312 خورشیدی دستور داد تا فضای میدان مشق گل کاری شود و نام آن به «باغ ملی» تغییر یافت. به دستور مستقیم رضاخان و توسط جعفرخان کاشانی و با کمک آلمانی ها (پیش از جنگ جهانی دوم)، سردر جدیدی برای باغ ملی و ساختمان های مجاور آن ساخته شد. این سردر در جانب شرقی سردر قبلی و با همان ابعاد و شکل ظاهری ساخته شد و پس از آن سردر قبلی ویران گردید.
این سردر جدید دارای یک گذرگاه بزرگ در میان و دو پیاده رو در طرفین است. در نمای خارجی آن، اشعاری از ندیم الملک، نقوش کاشی کاری شده با طرح دو شیر که تاجی را در میان گرفته اند، نشان شیر و خورشید، تیربار و گلوله های توپ دیده می شود. نمای داخلی سردر نیز شامل نقوشی مانند مسلسل، صحنه تسخیر تهران در کودتای 1299 در نزدیکی دروازه و برج و باروهای تهران (احتمالا دروازه قزوین)، نگاره تمام قد سربازان لژیون قزاق و همچنین نقش دو فرشته پیروزی است که تا حدودی از حجاری های طاق بستان اقتباس شده است. در بخش بالایی این سردر، جایگاه دیده بانی و نقاره زنی نیز طراحی شده است. اتاقک کلاه فرنگی در بالای ورودی وسط در گذشته به عنوان نقاره خانه ای عمل می کرد که زمان طلوع و غروب خورشید را با نواختن شیپور به مردم اطلاع می دادند.
هر سه ورودی میدان مشق هنوز پابرجا هستند و هر سه در، دروازه های چدنی دارند که در قورخانه تهران توسط استاد محمدعلی کرمانی ساخته شده اند و از تزئینات شاخص این بنا محسوب می شوند. هر یک از این 6 لنگه در فلزی که هر کدام بالغ بر چند تن وزن دارند، همگی به شیوه ریخته گری در قورخانه آماده سازی شده اند. برای تزئین درها از نقوش تجریدی (شبیه اژدها) یا نقش پرنده خیالی «هما» استفاده شده است. ساختار اصلی این درها هندسه ای منحصر به فرد دارد و نسبت به زمان ساخت، بسیار پیشرو و خلاقانه اجرا شده اند.
در گذشته، در بخش فوقانی درها، نیم تنه فلزی رضاخان نیز به چشم می خورد که پس از انقلاب، علاوه بر پاک کردن نشان شیر و خورشید از میان پرچم ایران که دو طرف بالای سردر (نمای بیرونی و درونی) و داخل هلالی ها بود، نیم تنه فلزی رضاشاه نیز از بالای در چدنی برداشته شد. در شکل بنا و ظاهر آنها می توانید نشانه هایی از معماری کهن و باستانی ایران، نظیر نقش رستم یا کاخ آپادانا در تخت جمشید را ببینید. این بنا با آمیزه ای از سبک معماری ایرانی-اروپایی به ویژه در کاشی کاری ها و کلاه فرنگی طراحی شده است.
همان طور که پیش تر گفته شد، طراح ساخت این سردر جعفرخان معمار کاشانی است و معماران دیگری نیز او را یاری کرده اند. استادانی چون استاد اسماعیلی که سفت کاری را انجام داد، ستون ها به دست کریم منیژه و کاشی های آن نیز توسط استاد خاک نگار مقدم ساخته شده است. همچنین استاد حسین کاشی پز در کاشی کاری ها نقش برجسته ای داشت.
میدان مشق، علاوه بر اهداف نظامی، در مسائل سیاسی، مذهبی و حتی اجتماعی و ورزشی زندگی مردم آن دوران نیز تأثیرگذار بود و اتفاقات بسیاری را به خودش دیده است. اعدام میرزا رضای کرمانی، قاتل ناصرالدین شاه، و بنا بر روایاتی اعدام شیخ فضل الله نوری، هر دو در این مکان صورت گرفتند. درگیری خونین مشروطه خواهان با نیروهای محمدعلی میرزا نیز در این مکان رخ داده است. همچنین، برای اولین بار نمایش های دوچرخه سواری و موتورسواری، پرواز بالن و فرود اولین هواپیما با خلبانی کوزمینسکی لهستانی در دوران جنگ جهانی اول در این میدان انجام شد و آن را به اولین فرودگاه ایران تبدیل کرد.
همچنین هنگام ظهر، در میدان مشق یک توپ شلیک می شد که زمان ظهر را به مردم اطلاع می داد. با این حال، باغ ملی چند سال بیشتر دوام نیاورد و با احداث دو ساختمان شرکت نفت ایران و انگلیس و اداره پست بلدیه در همان سال ها، دو پست نگهبانی واقع در قسمت غربی و شرقی سردر تخریب شد و منظره سردر تا حدودی تحت تأثیر دو بنای مجاور خود قرار گرفت.
بعدها در محوطه آن، ساختمان هایی از جمله ساختمان وزارت امور خارجه ایران، کتابخانه ملی، موزه ایران باستان (با الهام از طاق کسری و ایوان مدائن)، کاخ شهربانی، کتابخانه و موزه ملی ملک و اداره کل ثبت اسناد و املاک کشور ساخته شد. نام این باغ بر سر دروازه میدان مشق پابرجا ماند و سردر باغ ملی در جایگاه نمادی از معماری آن دوره در یادها باقی ماند.
این اثر که تا پیش از برج آزادی، به عنوان نماد شهر تهران شناخته می شد، در تاریخ 2 اردیبهشت 1376 با شماره 1968 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. همچنین در تاریخ 12 مهر 1377 نیز با شماره 2130 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
/انتهای خبر/